चन्द्रप्रसाद रिजाल
उपाध्यक्ष, नेपाल पर्यटन बोर्ड
जिडिपीमा पर्यटनको योगदान कति ?
नेपालमा उद्योगधन्दाको विकास भएको भए अर्थतन्त्रमा त्यसले ठूलो योगदान गर्न सक्दथ्यो । अलिअलि भएको कृषि उत्पादनमा पनि बिक्री वितरणको समस्या छ । उल्टो विदेशबाट अर्बांैको कृषिजन्य सामग्री आयात भइरहेको छ । नेपाल आयातमा आधारित मुलुक हो । जतिपनि सामान आयात गर्दा डलरमै भुक्तानी गर्नुपर्दछ । त्यसैले अब विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने सशक्त क्षेत्र पर्यटन हो ।
अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड पर्यटन हो । अब अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड पर्यटन हो भनेर मात्रै पुग्दैन । अध्ययन, अनुसन्धान गरेर पर्यटनले नेपालको अर्थतन्त्रलाई कति योगदान गरेको छ भन्ने कुराको तथ्याङ्क निकाल्नु आवश्यक छ । कुल गार्हस्थ उत्पादनको ३ प्रतिशत योगदान पर्यटन क्षेत्रको छ भन्ने गरिन्छ । वास्तवमा त्यो यथार्थ तथ्याङ्क होइन । यहाँ तथ्याङ्क नै व्यवस्थित गर्न सकिएको छैन । भारतीय पर्यटक नेपालमा कति आउँछन् ? कँही कतै लेखाजोखा राखेको पाइँदैन । भारतीयहरु पनि पर्यटक हुन् र उनीहरुले पनि विदेशी मुद्रा नै ल्याउँदछन् भन्ने बुझ्नुपर्दछ । अर्काेतर्फ विदेश गएका नेपालीहरु पनि बेला–बेला नेपाल आउने गर्दछन् । उनीहरु विदेशी नागरिक नै भइसके । उनीहरु नेपाल आएर खर्च गर्दा त्यो पर्यटक हो कि होइन भन्ने विषयमा पनि अन्योल छ । यो अध्ययनको क्षेत्रमा बढी लगानी गरेर सरकारको धारणा निकाल्न पनि यथार्थ तथ्याङ्क सङ्कलन हुनुपर्दछ ।
सबैभन्दा पहिले पर्यटक भनेको के हो भन्नेमै प्रष्ट हुनुपर्दछ । आन्तरिक र बाह्य दुवै पर्यटक हुन् । दुवै क्षेत्रले आर्थिक कारोबारलाई चलायमान गराउँदछन् । होटल, ट्राभल एजेन्सी खोल्ने, अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा प्रवद्र्धन गर्ने, पर्यटकलाई नेपालमा ल्याउने आदि कार्यमा निजी क्षेत्रले काम गरिरहेको छ । यातायात, बाटोघाटो, पूर्वाधार, खानेपानी, स्वास्थ्य लगायत क्षेत्रमा राज्यले लगानी गरिदिनुपर्दछ र गरिरहेको पनि छ । खासमा नेपालमा के गर्ने भन्ने योजना नै छैन । मानौं कुनै एउटा होटल बनाउनुप¥यो भने समग्र होटलको योजना नै बनाइँदैन । होटल खोलेपछि सडक बाटोदेखि पूर्वाधार विकासमा लागिन्छ । तर विदेशमा भने पहिले पूर्वाधार तय भएपछि मात्रै होटल खोलिन्छ । नेपालमा खाली जग्गामा घर, होटल बनाउने अनि त्यसपछि मात्रै सरकारले बाटो, पानी लगायतका पूर्वाधार पु¥याउने काम भइरहेको छ । यो विकास ठिक होइन ।
पर्यटक ल्याउन योजनाबद्ध पहलकदमी
यहाँ सरकार र निजी क्षेत्र दुवैको पर्यटनमा लगानी छ । बजारीकरण एवम् प्रवद्र्धनमा नेपाल सरकार र नेपाल पर्यटन बोर्डले काम गरिरहेको छ । यसका लागि विदेशी बजारमा अर्बाैं रकम लगानी भइरहेको छ । तर अहिले स्वतस्फूर्तरुपमा पर्यटकहरु नेपाल घुम्न आइरहेका छन् । कोभिडपूर्वको अवस्थामा नेपालमा भइरहेको पर्यटकको संख्यामा आगमन पुग्छ भनेर अहिले सबैतिर चर्चा हुन थालेको छ । यो नियमित प्रक्रियाअन्तर्गत आइरहेको पर्यटकको सङ्ख्या हो । कोभिड र भूकम्पको बेला यहाँ कम पर्यटक आएका थिए । अहिले बढेको अवस्था देखिएको छ । तर अध्ययन, अनुसन्धान, बजारीकरण एवम् प्रवद्र्धन गरेर अहिले पर्यटक बढेको भन्न मिल्दैन । त्यो सही निर्णय हुँदैन । त्यो सही भएन भने भोलिका दिनमा सही गन्तव्यमा पुगिन्न । सही बजार खोज्न पनि पुगिँदैन । नयाँ योजनाका साथ अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पुग्नैपर्दछ । साँच्चै पर्यटक बढाउने हो भने सोचविचार गरेर योजनाबद्ध ढङ्गले पर्यटक ल्याउन पहलकदमी लिनुपर्दछ । पर्यटन बोर्डले पनि धेरै योजना बनाएर अगाडि बढेको छ । तापनि योजना कार्यान्वयन हुन नसक्दा सोचेअनुरुप हुन नसकिरहेको तितो यथार्थ भने छ ।
पर्यटन बोर्डका योजनाहरु
यतिबेला पर्यटन बोर्ड र सरोकार समूह मिलेर एकीकृत ढङ्गले आन्तरिक पर्यटनलाई महत्व दिनुपर्दछ भनेर लागेको छ । सातवटा प्रदेशमा सातवटा मार्ट, सातवटा प्रदेशमा सातवटा सङ्ग्रहालय निर्माण, पर्यटन बोर्डको आफ्नै भवन निर्माण, कुनै एक स्थानमा केन्द्रीय सङ्ग्रहालय निर्माण लगायतका योजना बोर्डको छ । संग्रहालयमा एक÷दुई घण्टा बसेर पर्यटनका सबै गतिबिधि हेर्न सकिने योजना बनेको छ । श्रव्यदृश्यसहित सबै माध्यमबाट त्यो म्यूजियममा अवलोकन गर्नसक्ने व्यवस्था, पुस्तकालयको व्यवस्था हुनेछ । छुन, देख्न र हेर्न सकिने विषयवस्तु राखेर त्यो सङ्ग्रहालयको विकास गरिनेछ ।
समग्र नभएपनि सत्तरी प्रतिशतभन्दा बढी पर्यटनसम्बन्धी ज्ञान त्यहाँबाट पाइन्छ भन्ने अवधारणाले त्यो ल्याइएको हो । कोभिडले दिएको शिक्षाबाट गाउँगाउँसम्म सरसफाईको ज्ञान भयो र बोर्डले त्यो अवधारणालाई अगाडि सारेको छ । प्लाष्टिकरहित सफा गाउँ, सफा नगर भनेर अगाडि बढाइएको छ । सफा गाउँ बनाउनेलाई पुरस्कृत गर्ने, हिमाल चढ्नेहरुलाई एकै ठाउँमा जम्मा गरेर पुरस्कृत गर्ने लगायतका योजनाहरु ल्याइएको छ ।
प्रोडक्टको कुरा गर्दा ‘एक गाउँ, एक गन्तव्य’, ‘एक जिल्ला, एक महत्वपूर्ण गन्तव्य’ भनेर ल्याइएको छ । जिल्लामा धेरै गन्तव्यहरु छन् । पर्यटकीय हिसाबले अथाह सम्पदा छन् । मानिसले भन्दा पनि प्रकृतिले नै अनेक पर्यटकीय गन्तव्य नेपाललाई दिएको छ । । हाइकिङ, गुफा, ¥याफ्टिङ, बञ्जी जम्पिङ, रक क्लाइम्बिङ, क्यानोनिङ लगायतका लागि प्रकृतिले नै उपयुक्त वातावरण बनाइदिएको छ । त्यो ठाउँमा मजा लिने, रमाउने पर्यटक धेरै छन् । ती ठाउँमा विशेषगरी बाटो, शिक्षा, खानेपानी, स्वास्थ्य, सुरक्षा लगायत पूर्वाधार उपलब्ध गराएर राम्रो वातावरणमा व्यवसायीले पनि होटलसहित विभिन्न क्षेत्रमा लगानी गरिदिए भने अथाह पर्यटक आउनेछन् ।
स्पष्ट ढङ्गले र देखिनेगरी पर्यटन बोर्डको ठूला ठूला क्षेत्रमा लगानी गर्ने सोच छ । बिग्रेका पदमार्ग बनाइनेछ । पर्यटकले सधै एउटै गन्तव्य नरुचाउन सक्छन् भनेर नयाँ नयाँ ‘भर्जिन गन्तव्य’हरुमा जानुपर्ने अवधारणाका साथ बोर्ड त्यतातिर अग्रसर छ । पर्यटकले खानामा सधै एकै किसिमको स्वाद चाख्दैन । नयाँ नयाँ स्वाद लिन चाहन्छ । अर्गानिक लोकल प्रोडक्ट डिँडो, फापर गुन्द्रुक खुवाउनुपर्दछ भन्ने मान्यतालाई नीतिमा राखेर बोर्ड अगाडि बढेको छ । पछिल्लो अबधि बजेट फ्रिज हुने र देखिनेगरी काम हुन सकेन । तापनि निराश हुनुपर्ने छैन । नयाँ बजेट कार्यान्वयनले सुधार धेरै हुनेछ । नराम्रो कुरा फाल्दै राम्रा कुरालाई लिँदै कार्यान्वयनमा जानुपर्दछ । नयाँ सोच लिएर अगाडि बढ्नुपर्दछ ।
सार्क क्षेत्र त्यसमा पनि नेपालमा बुद्धिष्ट पर्यटक ल्याउन बढी फोकस गर्नुपर्दछ । नेपालजस्तै देशहरुले आज लाखौं, करोडौं पर्यटक ल्याउने क्षमता बढाएका छन् । नेपालसँग विमानस्थल लगायत सबै क्षेत्र तयारी अवस्थामा छ । स्वतस्फूर्तरुपमा भएको पर्यटक आगमनलाई जस लिन दौडधुप गर्ने चलन गर्नुभन्दा पनि पर्यटक आगमन बढाउने तदारुकता आजको आवश्यकता हो । पर्यटनका लागि चाहिने जनशक्ति विकास गर्नुपर्दछ । पर्यटनसम्बन्धी पढाउने विश्वविद्यालय सरहको नाथम आज नेपालमा स्थापना भएको छ । त्यहाँबाट धेरै जनशक्ति उत्पादन भइरहेका छन् ।
विदेश गएकाहरु दक्ष भएर नेपाल आउन सक्ने अवस्था पनि छ । व्यवस्थित हिसाबले कुन देशबाट कति पर्यटक ल्याउन सकिन्छ ? अहिले कहाँ–कहाँबाट आइरहेका छन् ? जिडिपीमा यसको योगदान कति छ ? अबका दिनमा कुन मार्केटमा प्रवद्र्धन गर्न नेपाल जानुपर्दछ ? आज दश लाख पर्यटक अउँछन् भने हाम्रो बजारीकरणमार्फत नयाँ गन्तव्य खोजेर पर्यटक कति बढाएर लैजान सकिन्छ ? यी लगायत विषयमा सोच्नुपर्दछ । हिमालहरुमा पर्यटक ल्याउने, मास टुरिजम, हेल्थ टुरिजम, शिक्षा, कल्चर, हेरिटेज साइडमा आउने पर्यटक पोहोर कति थिए र अहिले कति भए अब कति बढाउने ? भन्ने लक्ष्य हुनैपर्दछ । कुन बजारमा नेपाल कसरी गएको छ ? त्यसलाई हेरेर चरणबद्ध विकास र तथ्याङ्कमा गइयो भने ठूलो फड्को मार्न सकिनेछ ।
बाध्य भएर सबै पर्यटनमा लाग्नुपर्ने अवस्था
मुुलुकको विकास अफ्ठेरो भइरहेको छ । अरु क्षेत्रमा लगानी बढाउन नसक्दा बाध्य भएर पर्यटनमा सबै लाग्नुपर्ने अवस्था भोलिका दिनमा आउनसक्ने देखिन्छ । हिमाल, पहाड, तराई एकैदिनमा घुम्न सकिने, हावापानी पनि राम्रो भएको देश नेपाल मात्रै हो । सबै सिजनमा पर्यटकहरु घुम्न सक्दछन् । गौतम बुद्धको जन्मभूमि देश यही हो । विश्वकै सर्वाेच्च शिखर सगरमाथा यहाँ छ । भगवान शिवको आराधना गर्ने पशुपतिनाथ यहाँ छ । १२३ भाषाभाषी जातजाती यहीँ छन् । चरा, वन्यजन्तुको हब नेपाल हो । जङ्गल सफारी, रेडपाण्डाको देश, लालिगुराँसको क्षेत्र लगायत अथाह आकर्षण छ ।
हामीसँग भएको प्रोडक्टलाई बेच्न सक्नुपर्दछ र प्रतिफल लिन सक्नुपर्दछ । सबै सरोकारवाला मिलेर पर्यटक बढाउन लाग्नुपर्दछ । सरकार, पर्यटन मन्त्रालय, पर्यटन बोर्डले नेतृत्वदायी भूमिका खेल्नुपर्दछ । समीक्षा गरेर अगाडि बढ्नुपर्दछ । गल्ती गर्ने पुरस्कृत हुने र राम्रा व्यक्तिहरु तिरस्कृत हुने प्रवृति हटाउनुपर्दछ । समाज अराजक बन्दै जाँदा नेपालका सबै क्षेत्र नकरात्मकतातिर गइरहेको छ । त्यसलाई हटाउनुपर्दछ । प्रकृतिको वरदानलाई छिटो अध्ययन, अनुसन्धान गरेर लागेमा देशले समृद्धि छिटो प्राप्त गर्नसक्दछ । नेपालको पर्यटनको भविष्य उज्जवल छ ।
वि.सं.२०८० साउन १२ शुक्रवार १३:४१ मा प्रकाशित
